صنعت نساجی یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال مهم‌ترین صنعت های جهان است که به دلیل نقش بسزایی که در اشتغال‌زایی و توسعه صنعتی، اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند، از دیرباز تاکنون مورد توجه خاص کشورها و اقتصادهای بزرگ دنیا قرار داشته است. مزایای متنوع این صنعت از جمله ارز آوری، تولید ثروت ملی، نیاز به سرمایه گذاری کمتر نسبت به سایر صنایع و همچنین ارزش افزوده بالا، موجب گردیده تا بسیاری از کشورهای صنعتی و توسعه یافته امروز جهان، صنعتی شدن خود را از صنایع نساجی و پوشاک آغاز نمایند.
منسوجات به پارچه‌های بافته شده‌ای گفته می‌شود که از نخ ساخته می‌شوند. بنابراین، صنعت نساجی از مواد خامی همچون پنبه یا پشم به عنوان ماده اولیه استفاده کرده و این مواد را به نخ هایی که بعداً برای ساخت پارچه به کار می‌رود، تبدیل می‌کند. مواد خام مورد استفاده در این صنعت، ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند. مواد خام مصنوعی مورد استفاده در صنعت نساجی با استفاده از محصولات صنایع شیمیایی تولید می‌شوند. صنعت نساجی، تمام فرایندهای مربوط به تبدیل این مواد خام به محصولات نهایی را در بر می‌گیرد. پوشاک یکی از اصلی ترین و شاخص ترین، محصولات نهایی صنعت نساجی است که یکی از نیازهای مهم و طبیعی بشر را برآورده می‌سازد.
با توجه به مطالب فوق صنعت نساجی شامل تمام مراحل تولید الیاف، تبدیل الیاف به نخ، تبدیل نخ به پارچه و همچنین شامل فرایندهای تکمیلی انجام شده بر روی پارچه مانند رنگرزی، چاپ طرح و نقش بر روی پارچه، دوخت و … می‌شود. اگرچه صنعت نساجی در ابتدا تنها محدود به طراحی، تولید و توزیع نخ بود اما به تدریج، همه انواع پوشاک را شامل گردید و امروزه صنعت نساجی علاوه بر نخ، به طراحی، تولید و توزیع پارچه و پوشاک نیز توجه دارد.
تجهیزات و ماشین آلات صنعت نساجی
لیست تجهیزات و ماشین آلات مورد استفاده در صنایع نساجی به شرح زیر است:
- ماشین آلات بافندگی
- ماشین های قلاب دوزی
- ماشین آلات ساختتوری
- ماشین آلات شستشو
- ماشین آلات ریسندگی
- دستگاه کنترل لبه پارچه
- ماشین آلات ساخت زیپ
- ماشین آلات مخصوص پشم گوسفند و جانوران دیگر
- ماشین آلات اندازه گیری پارچه
- ماشین آلات برش پارچه
- ماشین آلات گلدوزی
- ماشین آلات دوخت پوشاک
- چرخ خیاطی صنعتی
- خشک کن
- ماشین آلات رنگ کننده
موارد فوق دستگاه‌ها و ماشین‌آلات مورد استفاده در صنعت نساجی هستند که در ساخت آن‌ها از الکتروموتور، گیربکس، اینورتر و الکتروپمپ استفاده می‌شود.
تاریخچه صنعت نساجی
از آنجاکه نیاز به کفش و پوشاک، بعد از غذا و مسکن از مهم‌ترین نیازهای اولیه بشر می‌باشند؛ صنعت نساجی از قدیمی‌ترین صنایع بشری محسوب می‌شوند. به گونه‌ای که علایم و نشانه‌هایی از این صنعت به دست آمده که قدمت آن به دوران پارینه سنگی باز می‌گردد. در کشور سوئیس نیز نشانه‌های مشخصی از بافندگی – که مربوط به دوران نوسنگی است – یافت شده است.
تا قبل از انقلاب صنعتی، بسیاری از محصولات نساجی در خانه و بدون استفاده از ماشین ساخته می‌شد. اما در جریان انقلاب صنعتی، صنایع نساجی رشد چشمگیری داشت. زیرا تولید دستگاه‌ها و ماشین آلات، منجر به ایجاد کارخانه‌های تولید پارچه شد. یکی از اختراعات کلیدی که به رونق و توسعه صنعت نساجی منجر شد؛ ماکو، که با استفاده از یک دست و ماشین بافندگی، امکان استفاده از پارچه را فراهم کرد.
چرخ نخ‌ریسی باعث شد که بتوان چندین نخ را همزمان و یکباره چرخاند. پس از آن، ماشین بافندگیِ موتوری که از نیروی بخار برای بافتن پارچه استفاده می‌کرد. دستگاه پنبه‌زنی یک اختراع مکانیکی بود که اجازه داد تا روش بهتری برای جدا کردن پنبه دانه از پارچه پنبه به جای روش دستی استفاده شود. ماشین بافندگی ژاکارد (دستگاه بافت نقش در پارچه) که اجازه ساخت طرح‌ها و الگوهای متنوع را بر روی پارچه داد.
بازار صادارات و واردات صنایع نساجی
براساس آمار و اطلاعات سازمان تجارت جهانی تجارت کالا، بازار جهانی برای صادرات منسوجات و پوشاک در سال 2013 برابر با 772 میلیارد دلار بوده است.
بزرگترین صادرکنندگان پارچه در سال 2013 به ترتیب چین (با 274 میلیارد دلار)، هند (با 40 میلیارد دلار)، ایتالیا (با 36 میلیارد دلار)، آلمان (با 35 میلیارد دلار)، بنگلادش (با 28 میلیارد دلار) و پاکستان (با 27 میلیارد دلار) بوده است. بزرگترین صادرکنندگان پوشاک نیز در سال 2016 میلادی، به ترتیب چین (با 161 میلیارد دلار)، بنگلادش (با 28 میلیارد دلار)، ویتنام (با 25 میلیارد دلار)، هند (با 18 میلیارد دلار)، هنگ‌کنگ (با 16 میلیارد دلار)، ترکیه (با 15 میلیارد دلار) و اندونزی (با 7 میلیارد دلار) بوده اند.
بـر اساس سند چشم‌انداز، صنعت نساجی ایران در افـق سـال 1404 باید به رتبه سوم منطقه (خاورمیانه) و رتبه پنجاهم جهان دست پیدا کند. معنی واضح و بدیهی این سخن این است که نام ایران، در حال حاضر حتی در میان لیست پنجاه کشور برتر صنعت نساجی دنیا نیز قرار ندارد. همچنین هدف صادراتی این سند نیز رسیدن به مبلغ 3 میلیارد دلار اعلام گردیده است. ده کشور برتر صادرکننده صنایع نساجی، پوشاک و کفش جهان به ترتیب چین، ایتالیا، آلمان، هند، ایالات متحده آمریکا، ترکیه، بنگلادش، ویتنام، بلژیک و فرانسه هستند.
جایگاه ایران در صنعت نساجی
از آنجا که نزدیک به 50 کشور جهان، با صادرات سالانه بالای یک میلیارد دلار در زمینه صادرات پوشاک فعال هستند. می‌توان اینطور نتیجه گرفت که میزان صادارات سالانه ایران در صنعت نساجی، حتی از یک میلیارد دلار نیز فراتر نمی‌رود. به گفته کارشناسان، ایران پتانسیل صادرات بیش از 12 میلیارد دلار منسوجات، پوشاک، کفش و چرم را دارد.
این در حالی است که هدف‌گذاری صادراتی صنعت نساجی و پوشاک در کشور ترکیه، برای سال 2023 میلادی – که معادل سال 1402 هجری شمسی و دو سال زودتر از سال هدف برنامه راهبردی (1404 شمسی) خواهد بود – بالغ بر 80 میلیارد دلار صادرات یعنی 26 برابر برنامه صادراتی ایران در حوزه نساجی و پوشاک در آن سال می‌باشد.
پنج واردکننده مهم جهانی پوشاک در سال 2014 ، به ترتیب آمریکا (با 86 میلیارد دلار)، آلـمان ( با 36 میلیارد دلار)، ژاپن (با 29 میلیارد دلار)، انگلستان (با 28 میلیارد دلار) و فرانسه (با 23 میلیارد دلار) هستند که همین 5 کشور روی هم رفته نزدیک به نیمی از واردات پوشاک جهان را به خود اختصاص داده‌اند. حجم واردات پوشاک منطقه خاورمیانه و همسایگان ایران بالغ بر 40 میلیارد دلار است و واردکنندگان مهم به ترتیب، عبارتند از: روسیه، امارات متحده عربی، عربستان و ترکیه.
طبق داده‌های مرکز آمار در سال 1390 و گزارش مؤسسه تامسون رویترز، مصرف سالانه انواع محصولات صنایع نساجی، پوشاک و چرم کشور در حدود 20 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. با استناد به آخرین آمار بانک مرکزی ایران، مصرف سالانه پوشاک خانوار شهری 1 میلیون و 270 هزار تومان است و مصرف کل بازار داخلی کنونی پوشاک کشور بیش از 30 هزار میلیارد تومان در سال برآورد می‌شود. واضح است که سرانه مصرف جهانی منسوجات و پوشاک به مراتب بیشتر از اعداد اعلامی می‌باشد و یکی از دلایل پایین بودن آن در کشور، کاهش قدرت خرید مردم و رکود اقتصادی در کشور است.
در ایران 11 صنعت به عنوان صنایع استراتژیک انتخاب شده اند که عبارتند از:
- صنعت خودرو
- صنعت فولاد
- صنعت نساجی و پوشاک
- صنعت سیمان
- تایر و تیوب
- لوازم خانگی
- صنعت کاشی و سرامیک
- صنعت مس
- صنایع سلولزی یا صنعت چوب و کاغذ
- صنایع غذایی و آشامیدنی
- صنایع دریایی
همانطور که ملاحظه می‌شود صنعت نساجی سومین صنعت از صنایع استراتژیک است و این نشان از اهمیت آن در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی های کلان کشور دارد.
